2 lutego 2021 r. zmarła Pani Profesor Anna Mrozek-Dumanowska.

Pani Profesor była związana z naszą placówką od 1965 r., czyli przez ponad pięćdziesiąt lat – najpierw jako Pracownią Zagadnień Społecznych i Kulturowych Afryki Współczesnej, później, od 1976 r., Zakładem Krajów Pozaeuropejskich, a od 2011 r. – jako Instytutem Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk. Bez wątpienia Pani Profesor Mrozek-Dumanowska tworzyła naszą placówkę i kształtowała jej profil badawczy. Z wykształcenia była filozofem i orientalistą (arabistyka). Obydwa kierunki studiowała na Uniwersytecie Warszawskim. Prowadziła badania także w zakresie socjologii i religioznawstwa. Osiągnięcia naukowe Pani Profesor obejmują monografie, redakcje prac zbiorowych, artykuły, rozdziały w książkach, referaty na konferencjach krajowych i zagranicznych, projekty badawcze, recenzje dysertacji i publikacji, a także redakcje numerów naszych czasopism. Zwraca uwagę wielostronność zainteresowań ich Autorki: początkowo była to filozofia arabska, relacje między islamem a chrześcijaństwem i procesy narodotwórcze w Afryce; następnie islam współczesny i jego społeczne funkcje, a później – zjawiska na pograniczu religii i magii oraz ruchy odnowy religijnej. Tym, co łączyło te badania, było dążenie do zrozumienia istoty zmiany społecznej w krajach tzw. Trzeciego Świata, którym zajmował się nasz zespół badawczy. Rzeczywistość Trzeciego Świata zmieniała się bardziej niż rzeczywistość świata pierwszego czy drugiego, a przykładanie matryc naszego rozwoju do tamtejszej rzeczywistości rodziło liczne paradoksy. Dla Pani Profesor Mrozek-Dumanowskiej punktem odniesienia badań nad zmianą społeczną była religia i jej społeczne funkcje, a podstawowym polem badawczym był islam i świat muzułmański. W latach 70. eksponowanie społecznych funkcji religii nie było popularne, a wśród badaczy Trzeciego Świata dominowała teoria modernizacji, która zakładała stopniową sekularyzację i westernizację tego świata. Dopiero rewolucja islamska w Iranie w 1979 r. pokazała potencjał społeczny i polityczny religii, potwierdzając słuszność przewidywań Pani Profesor.

W tamtym okresie toczone były dyskusje na temat podstawowych terminów i pojęć. Jak należało nazywać badane obszary: Orientem, Trzecim Światem, krajami rozwijającymi się, krajami na drodze rozwoju, a może krajami kultur pozaeuropejskich lub państwami Południa? Odniosłem wrażenie, że Pani Profesor Mrozek-Dumanowska nie zgadzała się na tak ścisłe rozgraniczanie obszarów badawczych; uważała, że świat muzułmański, którym się zajmowała, był nie tylko na Bliskim Wschodzie i w Afryce Subsaharyjskiej, ale wszędzie tam, gdzie byli muzułmanie. Takie stanowisko stało się później powszechne i takim jest do dzisiaj w kontekście masowych migracji. Prace Pani Profesor wskazywały, że wraz z ludźmi migrują ich światy i że przenikają się nawzajem. Był to punkt wyjścia do studiów przez cały zespół, którym Pani Profesor kierowała w Zakładzie Krajów Pozaeuropejskich. Pod Jej kierownictwem naukowym rozwinęło się kilku utalentowanych naukowców – później profesorów – oraz kilka interesujących kierunków badawczych: synkretyzm religijny (afro-chrześcijaństwo), percepcja Orientu na Zachodzie (subkultury), zjawisko syntezy kulturowej na pograniczu różnych religii (sekty), specyfika narodu na gruncie pozaeuropejskim czy też fenomen rewitalizacji religii na gruncie powrotu do źródeł, czyli reforma au rebours. Niektóre z tych tematów są ciągle podejmowane, co rodzi nadzieję, że badania z tamtych lat nie zostaną zapomniane.

Z perspektywy czasu, który upłynął, kilka kwestii związanych z działalnością naukową Pani Profesor jest szczególnie ważnych. Pierwsza to znaczenie bezpośredniego kontaktu z badanym przedmiotem. W latach 60.–80. wyjazdy do Trzeciego Świata nie były częste. Studia prowadzono na podstawie tekstów i założeń teoretycznych, a kontakt z ludźmi z tamtego świata był rzadki. Pani Profesor miała możliwość spędzenia kilku lat w Tanzanii (1972–1974) i Libii (1985–1986), gdzie Jej Małżonek, Profesor Bolesław Dumanowski, wykładał geografię na tamtejszych uniwersytetach. Poznanie rzeczywistości wymienionych krajów otworzyło drogę przed swojego rodzaju upodmiotowieniem badanego przedmiotu. Podstawą przemyśleń nad rzeczywistością były tym razem doświadczenia spotykania ludzi drugich kultur i poznawania ich zachowań, poglądów i opinii o sobie, a także o nas. Myślę, że z tych spotkań i obserwacji uczestniczących zrodziło się także przekonanie, że religia, islam, jest nie tylko wiarą, ale również systemem społecznym i odgrywa ważną rolę polityczną. Było to nowe myślenie o islamie na tle tradycyjnego podejścia orientalistyki i przejście od poznawania Orientu do jego badania. W Tanzanii Pani Profesor nawiązała kontakty z innymi badaczami z Europy, w szczególności z Finlandii. Zaowocowały one projektem naukowym z Instytutem Krajów Rozwijających się w Helsinkach i wieloletnią współpracą Zakładu z fińskimi kolegami, zakończoną wyprawą niemal całego zespołu badawczego promem na konferencję do Helsinek. Ta konfrontacja była bardzo ważna dla naszych prac naukowych.

Jako kierownik Zakładu Krajów Pozaeuropejskich w latach 1994-2010 zawsze mogłem liczyć na wsparcie i radę Pani Profesor. Było to bardzo ważne w obliczu permanentnego niedoboru środków na badania i konieczności argumentowania, że badania nad Azją i Afryką są społecznie potrzebne. Jej merytoryczne stanowisko w dyskusjach prowadzonych w zespole – bardzo zróżnicowanym pod względem metod badawczych, różnic światopoglądowych i politycznych – skutecznie łagodziło napięcia i pozwoliło uniknąć poważniejszych konfliktów, co można uznać za wielką wartość.

Tak jak trudno sobie wyobrazić historię badań nad światem kultur pozaeuropejskich w Polskiej Akademii Nauk bez Pani Profesor Anny Mrozek-Dumanowskiej, tak trudno pogodzić się z myślą, że Jej już nie ma. Ponad pięćdziesiąt lat pracy naukowej pozostanie z pewnością w Jej osiągnięciach publikacyjnych, a Ona sama – w pamięci Jej uczniów i współpracowników.

Jerzy Zdanowski