Otwarta Nauka w IKŚiO PAN

Szczegóły: Kategoria: Uncategorised; Opublikowano: 22 luty 2023; Utworzono: 22 luty 2023; Odsłony: 1326

OTWARTA NAUKA W IKŚiO PAN

Czym jest polityka otwartego dostępu

Polityka otwartego dostępu to pakiet rozwiązań obejmujących szeroko rozumianą otwartą naukę wdrażanych przez poszczególne jednostki naukowe i dydaktyczne. Rozwiązania te umożliwiają dostęp do z publikacji i danych naukowych opublikowanych w Internecie bezpłatnie oraz bez barier technologicznych, takich jak np. konieczność tworzenia konta chronionego hasłem. Otwarty dostęp do publikacji jest ważny zarówno dla czytelników, jak i dla autorów. Tym pierwszym umożliwia proste korzystanie z dostępnej literatury, tym drugim daje możliwość upowszechnienia wyników ich badań, widoczność, a w konsekwencji cytowalność prac, za pomocą której określa się wpływ na naukę. Jest to rozwiązanie, które pozwala uniknąć embarga wydawniczego nakładanego przez większość tradycyjnych i hybrydowych wydawnictw.

Za tak rozumianym otwartym dostępem postuluje znaczna część środowiska naukowego, którego jednym z czołowych reprezentantów jest Profesor Stevan Harnad, węgierski badacz, kognitywistyka i scientometra.

Do zabezpieczenia praw autorskich przy publikowaniu w otwartym dostępie służą licencje Creative Commons.

Polityka otwartego dostępu to nie tylko możliwość korzystania z publikacji naukowych. Według openscienceasap.org powinna ona uwzględniać także otwarty dostęp do metodologii, oprogramowania, danych, procesu recenzyjnego i zasobów edukacyjnych. UNESCO w swych postulatach z 2021 idzie jeszcze dalej proponując: otwarty dostęp do publikacji, danych badawczych, oprogramowania, sprzętu, ewaluacji, infrastruktury naukowej, zasobów edukacyjnych, zaangażowania podmiotów społecznych, otwartość na różnorodność wiedzy, otwartość na wszelką wiedzę naukową i dociekania oraz otwartość na rodzime systemy wiedzy.

Otwarty dostęp (Open Access)

Postulaty otwartości nauki zgłaszano co najmniej od lat 90-tych XX w., idea ta nie jest zatem nowa. Samą nazwę - Open Access - zaproponowała Budapesztańska Inicjatywa Open Access (BOAI), która została utworzona w 2001 r. Chętni, zarówno osoby prywatne, jak i instytucje, mogą podpisać deklarację Inicjatywy dotyczącą otwartego dostępu. To właśnie Inicjatywa jako pierwsza wskazała główne cele otwartego dostępu, do których należą możliwość czytania, pobierania, kopiowania, rozprowadzania, drukowania, przeszukiwania i linkowania tekstów artykułów z zapewnieniem autorom kontroli nad integralnością ich dzieł w ramach praw autorskich. Ogólnoświatowy trend ku otwieraniu nauki jest widoczny poprzez liczne legalne i nielegalne inicjatywy.

Jedną z ważnych inicjatyw służących otwartemu dostępowi było powstanie w 2003 roku katalogu czasopism udostępnianych w otwartym dostępie. Katalog stale rozwijany i liczy obecnie ponad dwanaście tysięcy czasopism, które funkcjonują bez APC (APC = Article Processing Charge, czyli opłata za publikację artykułu w czasopiśmie wnoszona przez autora lub zatrudniającą go instytucję). Katalog ten wraz z wyszukiwarką czasopism jest dostępny na stronie https://doaj.org/.

W Polsce jedną z najbardziej aktywnych w temacie otwartości nauki jednostek jest Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego (ICM UW), które działa w tym kierunku już od lat 90-tych XX w. W latach 2014-2020 utworzona została baza znana pod nazwą Biblioteką Nauki (wcześniej CEON). W chwili obecnej udostępnia ona ponad 450 tysięcy pełnotekstowych publikacji i uwzględnia ponad 1500 czasopism i blisko 750 książek. Ponadto jednostka ta, wraz z innymi instytucjami naukowymi: uczelniami, instytutami naukowymi, stowarzyszeniami i fundacjami, utworzyła Koalicję Otwartej Nauki (KOED), która działa na rzecz otwartej nauki, a także opiniuje powstające akty prawne dotyczące nauki (np. Ustawa 2.0). Na stronie internetowej Koalicji można znaleźć szerokie spektrum informacji, w tym opracowania dotyczące prawa autorskiego, umów Creative Commons (CC BY, CC BY-SA) i licznych inicjatyw prowadzonych przez Koalicję. Jedną z nich jest oddzielna strona poświęcona otwartej nauce. Koalicja jest otwarta na nowych członków instytucjonalnych.

Otwarty dostęp a granty

Nie tylko poszczególni naukowcy widzą problem braku dostępu do wiedzy i dużej części publikacji, także instytucje finansujące naukę zaczęły jakiś czas temu dostrzegać ten problem. Dzięki zawiązaniu cOAlition S przez 13 koalicjantów, w tym Narodowe Centrum Nauki w Polsce, od stycznia 2020 r. obowiązuje otwarte udostępnianie wszystkich publikacji z badań finansowanych przez narodowe agencje (wytyczne i informacje NCN dostępne są tu, a także tu i tu). Dla osób zainteresowanych: szersze informacje o cOAlition S i postulowanym Planie S dostępne są na stronie https://www.coalition-s.org/. Problem z dostępnością do treści naukowych dostrzegł też jakiś czas temu Parlament Europejski, ustalając ramy prawne dla polityki otwartego dostępu w programie Horyzont 2020. Wdrożenie tych przepisów nadzoruje Komisja Europejska, która wydała podręcznik dotyczący implikacji tych przepisów w projektach grantowych składanych w programie.